Әбіл Гүлназ Базаралықызы
Мектеп психологы
-
Бітірген оқу орны: 2002 - 2006 ж ж - Қызылорда қаласындағы М.Мәметова атындағы гуманитарлық педагогикалық колледжі.
-
2008 - 2011 жж - Алматы қаласы Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
-
Мамандығы: Педагогика және психология
-
Еңбек өтілі: 8 жыл
-
Санаты: ІІ
Суицидтің алдын алу туралы ата-аналарға арналған жадынама
Суицид – өз-өзіне саналы түрде, әдейі қол жұмсау. Егер адам басында белгілі бір проблема болатын болса және бірнеше айлар бойы шешімін таппаса, сондай-ақ бұл мәселе жөнінде ешкімге тіс жарып айтпаса, суицид мәселені шешудің жалғыз жолы болып көруінуі мүмкін.
Абай болыңыздар! Суицидті таңдаған адам ол жөнінде ешкімге айтпайды деген пікір қате. Көбі қандай да болмасын амал арқылы қоршаған ортасына айтуға тырысады. Ал балалар өз жоспарларын жасыруды тіптен білмейді. «Мұндай болады деп кім ойлаған» деген сияқты әңгімелер қоршаған ортаның ол сигналдарды түсінбегендіктерін білдіреді. Бала суицид жөнінде тура айтуы мүмкін, өмірдің зая екенін, басқалардың онсыз өмір сүрулері жақсарады деп ойлауы мүмкін. «Барлығы мезі қылып болды», «барлығын да, өзімді де жек көремін», «осымен барлығын тоқтату керек», «қашан мұның барлығы аяқталады», «бұлай өмір сүру мүмкін емес» деген сияқты сөздер мен «мен өмірден кетсем, сен не істер едің?» деген сияқты сұрақтар және жаназа туралы ойлары бізді ойландыруы тиіс. Адамның өз қарыздарынан құтылу, қас-дұшпандарымен татуласу, заттарын тарату, әсіресе ол заттардың енді оған қажет болмайтыны туралы айту сияқты іс-әрекеттері қоршаған орта үшін белгі болмақ.
Жоғарыда жазылғандардан басқа да баланың суицидке дайындалуының төмендегідей тағы да бірнеше белгілері бар, соларды назарларыңызда ұстаңыздар:
§ 1. Сүйікті ісіне деген қызығушылықтың жоғалуы, белсенділігінің төмендеуі, апатия, жігерсіздік;
§ 2. Өз-өзін күтпеуі, қалай болса солай жүруі;
§ 3. Жалғыздыққа құштарлығы, жақындарынан оқшаулануы;
§ 4. Көңіл-күйінің бірден түсіп кетуі, сөз көтере алмауы;
§ 5. Себепсізден-себепсіз көз жасына ерік беруі, баяу және сылбыр сөйлеуі;
§ 6. Сабақ үлгерімінің күрт төмендеуі және олақтығы;
§ 7. Мектептегі тәртібінің төмендеуі, сабаққа бармау, тәртібінің бұзылуы;
§ 8. Маңызсыз, мардымсыз істі қолға алуы;
§ 9. Денсаулықтағы ақау: тәбетінің нашарлауы, көңіл-күйінің түсуі, ұйқысыздық, жаман түс көру;
§ 10. Заттарын, ақшасын оңды-солды таратып, жұмсауы, істерін жөнге келтіруге тырысуы, қорытындылауы, өткен-кеткен іс үшін кешірім сұрауы;
§ 11. Өз-өзін кінәлауы немесе керісінше күнінің басқаға қарап қалғанын мойындауы, өлім туралы қалжыңдар мен күлкілі не пәлсапалық ой түюі.
Мұндайда не істеу керек? Қалай қол ұшын беруге болады?
Егер сіз баланың суицидке жақындығын байқасаңыз, онымен ашық сөйлесуге тырысыңыз, бірақ ол өзі бастамайынша ол тақырыпқа қатысты сұрақ қоймаңыз. Балаңызды не мазалып жүргендігі, жалғызсырап жүрген жоқ па, өзін бақытсыз сезініп жүрген жоқ па, тығырыққа тірелгендей сезімде емес пе, өзін ешкімге керексізбін немесе қарыздармын деп ойламай ма, достары кім, неге қызығушылық танытады деген сұрақтарға жауап алуға тырысыңыз. Туындап тұрған тығырықтан жол табуға тырысу керек, ол үшін баламен ашық сөйлесу керек, көп жағдайда бала өзін мазалаған жайттарды ашық айта алса, суицид туралы ойдан арыла алады. Әрқашанда баланың бұл әрекетіндегі мақсаты не және себебі қандай екендігін ұғыну керек. Психолог мамандарға жүгінуден қорықпаңыздар. Психологке жүгіну ол жерге есепке алыну немесе өмір-бақи таңба болып қалады дегенді білдірмейді. Өз-өзіне қол жұмсайтындардың көбі қарапайым, ақыл-есі дұрыс, дені сау, шығармашылық тұрғыда дарынды жеке тұлғалар, алайда олар шешімі қиын жағдайларға тап болуы мүмкін. Сол себепті баланы жалғыздықтан құтқарудың бірден-бір жолы – баланы сүйіспеншілікке бөлеу!
ОЖСБ-ға қалай дайындалу керек?
Психологиялық тұрғыда қалай дайындалу керек?
Қиын ситуация кезінде өзіңізді жоғалтып алмау үшін шамадан тыс мақсат пен міндет қоюдың қажеті жоқ. Барлық нәрсені біртіндеп жасағаны жөн. Айталық:
-
Емтиханға алдын ала, біртіндеп, тыныштықты сатап дайындала бастаңыз;
-
Егер ойды жинақтау қиын болса жеңілінен есте сақтап, сосын қиын материалды үйреніңіз;
-
Ішкі қатаюдан, шаршағаннан арылу үшін жаттығуды күнделікті орындаңыз.
Көзің шаршаса не істейсің?
Емтиханға дайындалу кезінде көзге ауырлық түседі. Егер көзіңіз шаршаса, онда ағзаңыз шаршайды.Мұндайда емтихан тапсыруға күшіңіз жетпейді. Сондықтан да көзіңіздің демалуына жағдай жасау керек.
Кез келген екі жаттығуды орындаңыз:
-
Кезегімен жоғары – төмен /25 секунд/, оңға-солға /15 секунд/ қараңыз;
-
Көз қарашығыңызбен аты – жөңіңізді жазыңыз;
-
Ұзақтағы бір затқа 20 секунд, сосын алдыңыздағы қағазға 20 секунд көзіңізді тігіңіз;
-
Сағат тілі бойынша оған кері етіп, көз қарашығыңызбен квадрат,үшбұрыш салыңыз.
Күн тәртібі:
Бір күнді үш бөлікке бөліңіз:
-
Емтханға дайындық күніне - 8 сағат;
-
Спортпен айналысуға, таза ауада серуендеуге, би алаңына баруға - 8 сағат;
-
8 сағаттан кем ұйықтамаңыз және қажет болса түсте демалып алыңыз.
Тамақтану
Тамақтану 3-4 реттен және витаминге толы болу керек. Тамақтанғанда грек жаңғағын, сүт өнімдерін, балықты, етті, көкөністі, жеміс жидекті, шоколадты қолдану керек. Тағы да бір кеңес: емтихан алдында көп тамақтанбау керек.
Сабаққа арналған орын
Жұмыс кеңістігін дұрыс ұйымдастырыңыз. Үстел үстіне сары және күлгін реңктен суреттер мен заттар қойыңыз, өйткені ол интеллектуалдық белсенділікті арттырады.
Үлкен материал қорын қалай есте сақтау керек?
Материалды сұрақтар бойынша қайталаңыз. Алдымен еске түсіріңіз және міндетті түрде білетіндігіңіздің барлығын қысқаша й жазыңыз, сосын даталар мен фактілердің дұрыстығын тексеріңіз. Кітапты оқу кезінде жауаптың тірек пунктері мен негізгі ойларды сызңыз. Кішкене қағаздарға әрбір сұраққа жауаптың қысқаша жоспарын құруды үйреніңіз. Емтиханнан бір күн бұрын жауаптардың қысқаша жоспарын қарап шығыңыз.
Ойды қалай дамытамыз?
-
Ақылды болғыңыз келсе парасаттылықпен сұрақ қоюға, мұқият тыңдауға, ештеңе айту қалмаса үндемеуге, салмақты жауап беруге үйреніңіз;
-
Білімді ойсыз игеру мүмкін емес, білімсіз ойлау да мүмкін емес.
-
Ойлауды дамыту – бұл өз ақылыңызды байыту. Білім қайнары әр түрл болуы мүмкін:мектеп, кітаптар,теледидар, адамдар. Олар заттар мен құбылыстар, адамдар туралы хабарлар береді;
-
Ойлау сұрақтардан басталады. Барлық жаңалықтар «Неге?» және «Қалай?» сұрақтары арқылы жасалынған. Сұрақ қоюға, оған жауап табуға үйреніңіз;
-
Ойлау-дайын стандартты шешімдер керекті нәтижеге жетуге мүмкіндік бермегенде белсене түседі. Сондықтан да ойлауды дамыту үшін зат немесе құбылысты жан – жақты көре білу әдеттегіден жаңаны байқай білу іскерліктерін қалыптастыру;
-
Затта немесе құбылыста түрлі белгілерді байқау, ойлау қасиетіне қажет заттар мен құбылыстарды өзара салыстыру қабілетін игеру;
-
Адам обьектінің белгілерін неғұрлым көп байқаса, оның ойлауы соғұрлым жетілген. Мұны іскерлікке , зеректікке0 аңғарымпаздыққа арналған ойындар, логикалық есептер мен басқатырмаларды шешкенде жаттығуға болады;
-
Ойлау мен сөйлеу бөлінбейді. Ой дамуының міндетті түрдегі шарты оқығанын еркін жеткізу, пікір-сайыстарға қатысу, жазба сөйлеуін белсенді қолдану, өзін жеткілікті түрде түсінбейтініңді басқаға айтып беру.
Есте сақтаудың кейбір заңдылықтары:
-
Есте сақтаудың қиындығы оның көлеміне пропорционалды өседі. Үлкен үзіндіні оқыту қысқаға қарағанда тиімдірек.
-
Біркелкі жұмыста есте сақтағаныңыз көп болса,онда түсіну де жоғары.
-
Бөліп оқыған, бірден оқығаннан жақсы. Бірден оқымай үзілістермен, аз-аздап оқыған жөн.
-
Жай ғана бірнеше оқығаннан гөрі, есіңізде қалғанын қайталауға көп уақыт бөлген тиімдірек.
-
Егер көп және аз екі екі материалмен жұмыс істсеңіз, көбінен бастаған жөн.
-
Көрген түсін адам есте сақтамайды және де оны ұмытпайды.
Жұмыс қабілетін қолдану шарты:
-
Ақыл мен дене еңбегін кезектестіру;
-
Гимнастикалық жаттығуларды, яғни денені айналдыру, баспен тұру жаттығуларын жасаған дұрыс, өйткені ми жасушаларына қан жақсы жүреді.
-
Көзді сақтау үшін, әрбір 20-30 минутта үзіліс жасау /кітаптан көзіңді алып, ұзаққа көз тігу/
-
Теледидардан хабарларды аз көру.
БІТІРУШІЛЕРГЕ ЖАЛПЫ КЕҢЕС
Үйреніңіздер!
Тестің алдында көп тапсырмаларды орындау керек. Тесті жақсы үйреніп басқа түрлі бақылау тәжірибелерімен және өзіндік бақылауын шығарып қана оны орындамайынша,орындамау керек. Тест уақытында өздігінен жөнге келудің үйлесімі және тұрақты жаттығу сіздерге әр алуан тәжірибе береді.
Асығыңыздар!
Үйреніңіздер, қолдарында секундомермен. Тестің орындалу уақытын белгілеңіз, оның ешбір шектеусіз жаттығуды жылдам жұмыс істеуін, әр түрлі тестің қандайда еліктеусіз жағдайларды қою.
Байқаңыздар!
Жаттығуларда дұрыс тактикасын қолдаңыздар, тестің барлық немесе жаттығуларын орындап барлық жеке кепілдемелерін орындаңыздар. Мысалы, түсініксіз конструкцыясын екі рет кайта оқу қажет емес, бұның лезде дұрыс нұсқасын қарауы керек. Мысалға байқап көруі бұның нақтылы тактикасы.
Табыңыздар!
Егерде сіз бұл жаупқа сенімсіз болсаңыз, онда бұл жауапқа қандайда бір өзіңіздің интуицыиалық жапуабыңызды сеніммен бере аласыз! Сондай сенімнің ережесі сияқты ұпайлардың өсу шегіне ертіп әкеледі.
Шығарыңыздар!
Көп тапсырмаларды тез арада шығаруыңыз болады егерде жауптарын лезде іздемесеңіз, немесе келмейтін жүйеліні шығарып алып тастаңыз. Шоғырлаудың барлық назары бір немесе екі белгілері, ал ең десе бес және жетіде методын бір жерге шығаруды рұқсат етеді.
Таңдауды қысқартыңыз!
Егер сізге төртеуінің жауаптары бірнеше немесе бес түрде жетілген көрінсе – ал қалғандары ықтималдық бірдей жақын көрінеді. Онда жауапты “тықа әдісімен” таңдауға тырысыңыз. Сіздерге ұпайдың үлкен санын алуға тиістісіңдер.“Жағымсыз білім” олда білім, сондықтан оны қолданудан бастартпаңыздар.
Тек қана ағымдағы тапсырма туралы ойлаңыздар!
Қашан да жаңа тапсырманы көрсең (сұрақ), алдыңдағы болғанды барлығын ұмытасыңдар. Тест тапсырмалары бір-бірмен байланыспаған, содансоң тапсырма, қайсылары (сіздермен шешілгенде) бірде сіз ауыстырдыңыздар, ал дұрыс шешімге тек қана кедергі жасайды. Мына құру басқа психологиялық күшті және өте құнды әсер етеді, өткен туралы ұмытайық (егер сізге бұл тапсырма күштермен емес болса). Әрбір жаңа тапсытма бұл үміт , тек қана бұны ойлаңыздар.
Тапсырманы ақырына дейін оқыңыздар!
“Бірінші сөзде” асықпай түсініп тапсырманы оқыңыздар және аяқтаманың бітіруінде өзіне меншікті елестетіңіз. Ең жеңіл сұрақтардың іске асыру қетелерінен бастап бұл дұрыс тәсілі.
Ренжімеңіздер!
Әр түрлі кәсіпшілік дайын тестілерде тапсырмалары бар, онда сіз тіпті кателерді өте көп тапсырманы орындауға алмайтында және тесті тапсыра алмайсыз, есте сақңыздар, қателері өте көп жерде, сондай ыңғайсызда кез боладысыз.
Екі шеңберді жоспарлаңыздар!
Сайып келгенде әрбір тапсырманы орындауға орта уақытты жоспарлаңыздар, сонда сіздер сол уақытта ұпайлардың барынша толығын теріп алуға үлгересіздер, ол үшін екі рет не үштен бірін (толық ширек барынша) тапсырманың барлық сеансына баруы керек “бірінші шеңбермен”., ал бірдеңе ойлауға не жинауға сонан соң басқаларды істей алуға сіздерге басты өткізуге тура келеді (ұқсас рецепт, өкінішке орай, компьютерлік тестілер үшін жарамайды, немен бір аттамаға өткен тапсырмалар қайтып келуге жиі қарапайым рұқсат етпейді).
ҰБТ-ға арналған ата-аналарға кеңестер.
1. Баланың ҰБТ-ден алатын балл саны туралы уайымдамаңыз және балаларды ҰБТ-ден кейін сынамаңыз. Балаға тестілеуден алатын балл саны оның мүмкіншілігін тексеретін толық көрсеткіш емес екендігіне сендіріңіз.
2. ҰБТ қарсаңында баланы көп мазаламаңыз. Бұл – тестілеу қорытындысына теріс әсер етуі мүмкін. Ата-аналарының қобалжуы балаларға беріледі. Ал егер ата-анасы жауапты кезеңдерде өз эмоцияларына ие бола алмаса, жас бала тіпті де қажып, сынуы мүмкін. Балаларды сергітіп, олар орындаған әр жақсы істері үшін мақтау айтыңыз.
3. Балалардың өз-өзіне деген сенімділігін арттырыңыз, себебі балалар сәтсіздіктен қорқа түскен сайын, қателіктер жіберу ықтималдығы да арта түседі.
4. Балаңыздың көңіл-күйі мен денсаулығын жиі тексеріп, қадағалап отырыңыз, баланың жан дүниесін Сізден артық ешкім түсінбейді. Баланың қатты шаршап, қажуына жол бермеңіз.
5. Баланың дайындық режимін қадағалап отырыңыз, бала дайындық арасында демалып отыруы тиіс.
6. Үйден баланың дайындалуына қолайлы жер беріңіз, үйдегілердің ешқайсысы бөгет болмауын қамтамасыз етіңіз. Баланың тамақтануына үлкен көңіл бөліңіз: баланың оймен қарқынды жұмыс істеу кезінде оған сіңімді әрі әр түрлі витаминді тағамдар жеуі керек. Балық, ірімшік, дәндер, жаңғақ, құрма, т.б. тағамдар мидың жұмыс істеуіне жақсы көмектеседі.
7. Балаларыңызға дайындық тақырыптарын әр күнге бөлуге көмектесіңіз.
8. Баланы емтиханға дайындалу әдістемесімен таныстырыңыз. Барлық қажетсіз ақпараттарды жаттатқызудың қажеті жоқ, дәрістің негізгі керектілерін және логикасы мен мағынасын түсініп алу жеткілікті. Оқылған материалды қорыту үшін қысқаша схематикалық сызбалар мен таблицалар жасау өте пайдалы. Егер бала оларды жасауды білмесе, практикада жасап көрсетіңіз. Негізгі формула немесе анықтамаларды керует қасына, үстел қасына немесе асханаға, т.б. іліп қоюға болады. Пән бойынша әр түрлі тестілер нұсқасын дайындаңыз (қазіргі уақытта тест тапсырмаларының неше түрлі жинақтары бар). Тестермен жұмыс істеу маңызды болып табылады, себебі оқудың бұл түрі балаға үйреншікті болып табылатын ауызша және жазбаша емтихан түрлерінен өзгеше.
9. Тестімен жұмыс істеу кезінде баланы алдын ала уақытты бағдарлау мен оны үнемдей білуге үйретіңіз. Сонда ғана бала қобалжымай, тестіге толық көңіл бөлуде тәжірибесі мол болады. Егер ол бұрын қолына сағат тақпайтын болса, оған тестілеу кезінде міндетті түрде сағат беріңіз.
10. ҰБТ қарсаңында бала жақсылап дем алып, ұйқысын қандыруы керек.
Сәт, сапар!
ҰБТ қарсаңында сынып жетекшілерге ЖАДЫНАМА
Оқушылардың ҰБТ-ға дайындалу кезіндегі сіздің іс-әрекетіңіз:
- Оқушыларыңыздың ҰБТ-ға дайындалуына тиімді жағдай жасаңыз.
- Оқушылардың тест кезінде бір-біріне кедергі бермеуіне ескертулер жасаңыз.
- ҰБТ тапсыру алдында жақсы демалып, таза ұқыпты оқу формаларымен келуді қадағалаңыз.
- Ата-аналарымен тығыз байланыста болып, оқушылардың жағдайларын құлағдар етіп, әр болып жатқан жағдайлардан ақпарат беріп отырыңыз.
- Оқушылардың осы тест кезінде шешуші рөл атқаратынына көздерін жеткізіп, оқушыларға ынта-жігерін арттыратын іс-шаралар ұйымдастырып отырыңыз.
- Оқушылардың көңіл-күйіне, денсаулығына алдын ала көңіл бөліп отырыңыз. Денсаулығы төмендеуі, көңіл-күйдің болмауы оқушының тестке келе алмай қалу жағдайын туғызуы мүмкін.
- ҰБТ басталар алдында оқушыларға ауыр сөздер айтылып немесе кикілжің жағдай туындамауына көп көңіл аударыңыз. Өйткені мұндай жағдайлар бала психологиясына әсер етіп мүмкіншілігіне кері әсер етуі мүмкін.
- ҰБТ алдында оқушылардың көңіл-күйін көтеруге жағдай жасап, ынта-жігерінің артуына қолдау көрсетіп, сенім білдіріп, тілек айтып көңіл-күйін көтеріңіз, ол тіпті төмен оқитын, тәртібі нашар бала болса да солай жасаңыз.
- Оқушылар ҰБТ кезінде сізден үлкен көмек күтеді, жылы сөз, арқа сүйер тірек болатыныңызды ұмытпаңыз.
Жас жеткіншектерге жадынама
Егер де сен қандай да бір қиын жағдайға душар болсаң, есіңде болсын шешілмейтін жағдайлар болмайды. Шешілетін жолдар әрқашанда бар, тек қана соны таба білу керек. Егер біздің ұсынып отырған кеңестерімізді пайдалансаң, сен сол қиын жағдайдан, өзің қиналмай шығасың
1 кеңес Қиын жағдайға түсіп қалсаң, үрейге немесе күйзеліске түспе. Жағдайыңа өзің анық талдау жасауға тырыс.
2 кеңес Осы қалыптасқан жағдайды кім жасады соны анықта. Егер өзің болсаң, барлық жауапкершілікті өзіңе ал. Жақсылап ойлан, тағы да қай жерден, қандай қауіп болуы мүмкін.
3 кеңес Осы қалыптасқан жағдай туралы кімге ашық айта аласың, соны ойла.
4 кеңес Өзіңнің қиын жағдайыңмен жалғыз қалмауға тырыс. Өйткені айналаңа өтірік айтуға мәжбүр боласың. Өтірік - бұл сен үшін тағы да қиын жағдай.
5 кеңес Өзіңнің құпияңа сақ бол. Нақты көмек бере алмайтын, бірақ саған жаны ашитын жолдасыңа өзіңнің жағдайыңныңшешуін жүктеме. Саған одан жеңілдік болмайды.
6 кеңес Саған нақты көмек көрсете алатын, өмірлік тәжірибесі мол, жасы үлкен адамнан көмек сұра. Егер ол сенің ата- анаң немесе туысқаның болса тіпті жақсы.
7 кеңес Ата - ана алдындағы үрейіңді бас. Өз қолыңмен жасағаныңды мойныңмен көтере білу керек. Есіңде болсын, бұлттан кейін күн жарқырап салады.
8 кеңес Жағдайыңды өзің ғана түзейсің, оған сену керек, ешқашан қорықпа. Қорқыныш - сенің көмекшің және досың емес. Қорқыныш - жалғыз адамдардың жолдасы. Ал сен жалғыз емессің! Егер сен көмек сұрасаң, саған әрқашан көмек көрсетіледі.
Өз - өзіңді қорғаудың 8 тәсілі
1. Өз пікіріңізді ашық айтудан және бойыңызды билеген көңіл - күйді білдіруден ұялмаңыз.
2. Өз мүмкіндіктеріңіздің шегін түсіне біліңіз.
Кейбір адамдардың қалқан безі жиі ауырады. Бұл адамдар белсенді, ерік жігерге толы болады, қай нәрседе болсын кемеліне, жеңіске жетуге ұмтылады, және әркімнің басында бола беретін сәтсіздіктерді өте ауыр сезінеді. Өз мүмкіндіктеріңізге сай жұмыс істеңіз, еңбектеріңізге қуана біліңіз, сонда эндокриндік жүйеңізге сызат түспейді.
3. Барлық адамдар үшін жақсы көрінуге тырыспаңыз.
Қоршаған адамдардың пікіріне қаншалықты тәуелді болсаңыз және өзіңізге сеніміңіз қаншалықты аз болса, психологиялық тұрғыда соншалықты осалсыз. Басқалардан қолдану күтпеңіз, сонда денсаулығыңыз да тәп- тәуір болмақ.
4. Жақсы ойлар ойлаңыз
Өзіңізде жоқ нәрсені емес, сізде бар нәрселер туралы ойлаңыз. Жоғалған заттарыңыз немесе босқа кеткен уақытыңыз үшін қапаланбаңыз. Осындай адамдар ертерек ауырады.
5. Жиі күліңіз. Адам ағзасында бәрі өзара байланысты болады - аздап жымисаңыз болды, миға «өмір тамаша» деген рефлекстік дабыл түседі. Жүйке жүйесі бұны ішкі органдарға, атап айтқанда қалқан безіне жеткізеді.
6. Қалауыңызша жылаңыз.
Ғалымдар мынаны анықтады: көз жасы аурудың алдын алудың және сырқаттың шипасы. Көз жасыңыз мүлдем шықпай ма? Онда бойыңызға жиналған эмоциялық жүк түскенше барынша қатаң айғайлаңыз.Ер адамның гүрілдеп дауыс көтеруі қорқытудың амалы емес, бар болғаны әйелдің жылағаны секілді психологиялық жеңілдену әдісі.
7. Таңертең ертерек тұрыңыз.
Уақыттың тығыздығынан жұмысқа асығыс жиналып, күйгелектену денсаулыққа нұқсан келтіреді. Сағатыңыздың тілдерін 10-15 минут алға қойып қойсаңыз болды, күні бойы жай - күйіңіз де жақсы болады.
8. Оңаша қалуға ұмтылыңыз.
Күніне ең болмағанда жарты сағат жалғыз қалуға тырысыңыз. Ірі қала тұрғындарының, әсіресе шағын пәтерлерде тұратындардың басты мәселесі үйде адамның жеке өз орнының болмауы, сапырлаған кісінің көптігі. Алайда аса қажет болса, жеке қалатын жерді табуға болады: тыныш көшелермен серуендеңіз, үйдегілер ұйқыға кеткенде асханада отырып шай ішіңі; ваннаға түсіңіз. Сонда қалқан безіңіз тыныш, бақытты сәттер үшін сізге риза болады.